Armoede

Luisterboek

0:00

/49:26

1×

Wat is er aan de hand?

Nederland is een van de meest welvarende landen ter wereld en een deel van de bevolking profiteert hier enorm van. Tegelijkertijd is er ook een aanzienlijk deel dat niet de vruchten plukt van de Nederlandse welvaart. Nederland heeft namelijk ondanks al onze welvaart, een armoedeprobleem. Er zijn mensen die niet rond kunnen komen, zelfs niet als ze werk hebben. Het is niet voor niets dat de makers van de serie Klassen, Sarah Sylbing en Ester Gould, zich al sinds het begin van hun carrière vastbijten in het fenomeen Hollandse armoede. We willen graag geloven dat Nederland een gelijk land is, maar in de praktijk valt dit tegen.

In Klassen zien we het Nederlandse armoedeprobleem terug in de vorm van verhalen van echte mensen en kinderen. We zien hoe Anyssa na de pauze terug op school komt zonder te hebben geluncht en hoe ze haar kleding van de kledingbank krijgt. We zien Gianny, die in een huis woont waar nauwelijks spullen staan. Maar we zien ook hoe school kan helpen. Anyssa is opgelucht als juf Astrid op strenge toon met de klas bespreekt dat er niks gênants is aan naar de voedsel- en kledingbank gaan. “Niet iedereen is met een gouden paplepel in de mond geboren”, benadrukt juf Astrid. Dat weet Anyssa maar al te goed.

Armoede is geen gemakkelijk onderwerp om over te praten. Er hangt veel schaamte omheen. Ouders en kinderen schamen zich voor hun positie in de maatschappij, leerkrachten zien het niet of durven er niet over te beginnen. Maar juist waar mensen armoede graag verborgen willen houden, heeft onderwijs een belangrijke rol in het zichtbaar maken ervan. Want pas wanneer armoede op school bespreekbaar is, kan er gehandeld worden.

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op het Nederlandse armoedeprobleem. Hoe ziet armoede eruit in Nederland? En wat kan je als school doen om armoede te signaleren, bespreekbaar te maken en te bestrijden ?

Feiten en cijfers

Hoewel het aantal kinderen dat opgroeit in armoede vanaf 2012 jaarlijks daalde, groeide in 2020 alsnog één op de vijftien kinderen op onder de lage-inkomensgrens. Dit staat gelijk aan ongeveer 221.000 minderjarige kinderen (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2021). Daarnaast leven er 100.000 kinderen in een gezin met een langdurig laag inkomen (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2019). Ruim 300.000 kinderen hebben dus in hun dagelijks leven te maken met een vorm van armoede. Onder gezinnen met lage inkomens is er vaker sprake van sociale achterstanden. Zo ligt het aandeel dat slachtoffer of pleger is van criminaliteit hoger bij deze groep. Ook hebben mensen met een lager inkomen meer last van overlast in de buurt. Daarbij doen ze over het algemeen minder actief mee in de samenleving en hebben ze minder toegang tot essentiële voorzieningen, zoals goede gezondheidszorg en huisvesting (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2021).  

Bepaalde groepen kinderen zijn oververtegenwoordigd in de groep lage inkomens, namelijk kinderen met een niet-westerse migratieachtergrond en kinderen die opgroeien in een eenoudergezin. Van de kinderen die onder de armoedegrens leven, groeit maar liefst een derde op in een gezin waarin in ieder geval één ouder werk heeft. Dit is iets om tot je te laten doordringen: werken is in Nederland geen garantie op rondkomen (Huygen et al., 2020). Tweede derde van de kinderen die opgroeit in armoede komt uit gezinnen waar de ouders afhankelijk zijn van een uitkering of een andere vorm van financiële bijstand vanuit de overheid (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2019). Iets om mee te nemen over deze groep ouders met een bijstandsuitkering, is dat er zoiets bestaat als een armoedeval: een situatie waarin werken niet loont omdat je erop achteruit gaat wanneer je dit doet, vaak omdat je meer verliest aan toeslagen en inkomensondersteuning dan dat je extra kunt verdienen. Er zijn dus ouders die dolgraag zouden willen werken, maar dit zich paradoxaal genoeg niet kunnen veroorloven.

Armoede en corona

Uit de meest recente cijfers van het Centraal Bureau voor Statistiek blijkt dat er in 2021 een toename heeft plaatsgevonden van het aantal huishoudens met langdurig kans op armoede. Tegelijkertijd zijn er sinds 2015 steeds minder kinderen met langdurige kans op armoede, een trend die zich ook in 2021 heeft doorgezet (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2021).

Toch is het belangrijk om stil te staan bij de invloed van corona, want juist armere kinderen zijn het kind van de rekening van de scholensluiting gebleken (Onderwijsraad, 2020).

Uit onderzoek van de Universiteit van Oxford naar het effect van de eerste scholensluiting op leerlingen van groep 5 tot en met 8 blijkt dat kinderen gemiddeld 3% minder leerwinst boekten. Dit gemiddelde effect is gelijk aan de leerwinst die normaal geboekt wordt in één vijfde van een schooljaar, precies even lang als de scholen gesloten waren. Voor kinderen met praktisch opgeleide ouders kan het leerverlies wel 60% hoger zijn dan voor kinderen met theoretisch opgeleide ouders, aldus datzelfde onderzoek. Dit bevestigt het idee dat de coronacrisis een specifieke groep kinderen harder heeft getroffen (Engel, Frey & Verhagen, 2020).

Ook socioloog Thijs Bol vond aanwijzingen voor het idee dat kinderen met een hogere sociaaleconomische status minder leerachterstand opliepen in coronatijd. Daarbij nam hij relatief grote verschillen waar tussen de verschillende middelbare schoolniveaus: op het vwo was het afstandsonderwijs vaak beter geregeld dan op het vmbo (Visser, 2020).

Corona heeft dus wel degelijk de leerlingen uit lagere sociaaleconomische milieus harder geraakt. Als deze leerlingen hun leerachterstanden niet kunnen inhalen, dan kan dit zeker van invloed zijn op hun toekomst.

Onderschatting van armoedeproblematiek

Hoewel de cijfers duidelijk laten zien dat er wel degelijk armoede is in Nederland, zijn Nederlanders over het algemeen geneigd het aantal mensen dat in armoede leeft te onderschatten. In een peiling van SIRE in 2020 gaf maar liefst 77% van de ondervraagden aan geen kinderen te kennen die opgroeien in armoede (SIRE, 2020). Dit is, als je naar de algehele cijfers kijkt, statistisch gezien onmogelijk.

De onderschatting van armoedeproblematiek wordt, deels, in stand gehouden door de meritocratische gedachte dat iedereen in Nederland kan worden wat hij of zij wil, als je maar hard genoeg werkt. Maatschappelijk falen staat in deze gedachtegang gelijk aan persoonlijk falen: “Dan had je maar beter je best moeten doen” (Bol, 2020). Armoede is volgens deze gedachtegang de schuld van de mensen in kwestie zelf. Daar komt boven op dat het idee dat iedereen kan worden wie hij of zij wil worden ook in Nederland een utopie is. Sociaaleconomische status speelt wel degelijk een cruciale rol in het bepalen van de kansen van kinderen en daarbij kunnen er nog talloze andere dingen voor armoedeproblematiek zorgen zoals bijvoorbeeld het erven van schulden, lichamelijke beperkingen, de onzekerheid van het ZZP-bestaan, of gewoon heel veel pech.

Een nadelig effect van het idee dat armoede enkel en alleen de schuld is van de mensen in kwestie zelf, is dat er veel schaamte rondom armoede ontstaat. Het is schaamtevol als je door jouw toedoen geen fatsoenlijk huis kunt kopen voor je gezin en het volledig aan jou ligt dat je kinderen geen nieuwe kleren kunnen kopen. Deze schaamte en en de massale onderschatting van armoedeproblematiek laten zien dat er niet voldoende over gesproken wordt.

Hoog tijd om dat gesprek vaker te gaan voeren.

Gevolgen van armoede

De invloed van armoede op de ontwikkeling van kinderen is allesomvattend. Armoede kan de sociale, emotionele, psychische en cognitieve ontwikkeling negatief beïnvloeden. Opgroeien in armoede staat regelmatig gelijk aan het hebben van materiële achterstanden. Kinderen hebben minder eten thuis, wonen in gebrekkige huizen, kunnen niet op vakantie of naar het museum en hebben geen boeken, laptop of speelgoed thuis. Kinderen die in armoede opgroeien leven vaak letterlijk en figuurlijk in een kleine wereld en het is voor hun ouders niet gemakkelijk om die te vergroten als er weinig middelen beschikbaar zijn (Pascoe et al., 2016).

Naast materiële achterstanden kampen kinderen die opgroeien in armoede regelmatig met stress. In armoede opgroeien is in dit geval niet alleen een tekort aan financiële middelen hebben, maar kan ook ook opgroeien met de stress van arm zijn betekenen (Lusse & Kassenberg, 2020).

Met nadruk op kan. De invloed van armoede op de ontwikkeling van het kind wordt namelijk altijd ook nog beïnvloed door allerlei andere factoren, zoals de kwaliteit van zorg van de ouders of andere volwassenen in de nabije omgeving, de kwaliteit van het onderwijs dat leerlingen ontvangen, de eventuele hulp van externe organisaties en ga zo maar door (Brooks-Gunn & Duncan, 1997). Er zijn wel degelijk ouders die erin slagen om goed voor hun kinderen te zorgen en een stabiele thuisomgeving te creëren, ook in armoede.

Negatieve stressfactoren

De negatieve invloed van stress op de ontwikkeling van een kind bestaat niet alleen uit de stress van de kinderen zelf, maar ook uit de stress die ouders ervaren door schaarste. Armoede kan voor conflicten tussen volwassenen, voor angstige en depressieve gevoelens en zelfs voor agressief en conflictueus gedrag zorgen. Kinderen in armoede lopen meer risico om op te groeien in een instabiele thuissituatie: in maar liefst de helft van de gevallen van huiselijk geweld is er ook sprake van armoedeproblematiek (Watson & McLanahan, 2011). Ook buitenshuis lopen kinderen die in armoede opgroeien meerrisico om blootgesteld te worden aan stressfactoren. In armere buurten is de kans groter dat er sprake is van geluidsoverlast, criminaliteit en is er minder gemakkelijk toegang tot kinderopvang of scholing van hoge kwaliteit (Watson & McLanahan, 2011). Ook zijn er vaak minder positieve rolmodellen aanwezig en is de kans op het opdoen van negatief sociaal kapitaal aanzienlijk groter (Lusse, Kassenberg, & Kletter, 2021).

Toch is het ook hier belangrijk om nuance in aan te brengen. Niet alle arme kinderen groeien op in onveilige thuissituaties of buurten, en niet elke arme buurt is onveilig of slecht voor kinderen om in op te groeien. Er zijn ouders en buurten die er met weinig in slagen om ontzettend veel te geven, maar het risico op al deze negatieve stressoren groeit naarmate de armoede toeneemt.

Toxische stress

In de wetenschapswereld bestaat er geen twijfel over dat stress funest kan zijn voor de ontwikkeling van kinderen. Gedurende de eerste jaren van je leven ondergaat het brein de snelste ontwikkeling. Tijdens deze periode staat je brein dus het meest open voor de invloed van externe gebeurtenissen, in zowel positieve als negatieve zin. Het ervaren van kortdurende stress in deze periode is niet per definitie slecht. Het is belangrijk voor kinderen om te leren omgaan met nare gebeurtenissen en de stress die hierbij hoort. Als kinderen hierin bijgestaan en begeleid worden door vertrouwde volwassenen kan kortdurende stress een positieve uitwerking hebben op kinderen. Ze worden weerbaar en kunnen later in hun leven beter omgaan met tegenslagen.

Het effect van langdurige stress vanwege een factor als armoede is echter compleet anders dan een kortdurend stressmoment. Door langdurige en hevige blootstellingen aan stressfactoren wordt er voortdurend een teveel aan stresshormonen aangemaakt. Deze stresshormonen kunnen een negatieve invloed hebben op de ontwikkeling van het brein. In de wetenschapswereld wordt dit fenomeen toxische stress genoemd: stress die letterlijk giftig is voor kinderen. Dat toxische stress een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van kinderen die opgroeien in armoede is wetenschappelijk aangetoond. Recent Brits onderzoek laat zien dat kinderen die op of onder de armoedegrens opgroeien een 8 tot 9% minder ontwikkeld brein hebben dan gemiddeld (Hair et al., 2015).

Het deel van de hersenen dat over de uitvoerende functies en over zelfcontrole gaat wordt het sterkst beïnvloed door toxische stress(Blair & Cybele Reaver, 2018). Deze delen van het brein zijn essentieel voor het kunnen onthouden van informatie, het oplossen van problemen en het maken van weloverwogen beslissingen.Als deze gebieden minder ontwikkeld zijn, kunnen kinderen die blootgesteld worden aan toxische stress moeite hebben met het reguleren van hun emoties, het zich concentreren of het controleren van impulsen. Dit kan zich vertalen naar sociaal afwijkend of zelfs sociaal onwenselijk gedrag. Dit gedrag is aan de buitenkant zichtbaar en jij kunt hier als docent last van hebben. Het kan dan ook makkelijk geïnterpreteerd worden als een slechte opvoeding of een moeilijk karakter, maar de oorzaak ervan ligt in sommige gevallen ergens anders.

Indien er niet voor deze ontwikkeling gecompenseerd wordt, houden kinderen ook later in hun leven hier last van. Dit verklaart ook waarom ouders die zelf zijn opgegroeid in armoede, minder goed financiële beslissingen kunnen nemen, minder geduld en minder aandacht hebben voor hun kinderen en vaker een opvoedstijl met bijvoorbeeld een nadruk op straffen hanteren (Lusse & Kassenberg, 2020).

Armoede zorgt er dus voor dat mensen juist die vaardigheden verliezen die ze nodig hebben om zich uit armoede te bevrijden. Op die manier houdt schaarste zichzelf in stand, en werkt armoede nog meer armoede in de hand (Mullainathan & Shafir, 2013).

Gelukkig is er ook goed nieuws. Allereerst is het menselijk brein ontzettend flexibel. De situatie die ontstaat door toxische stress bij kinderen die opgroeien in armoede is niet permanent en kan omgekeerd worden door blootstelling aan positieve externe factoren later in het leven van kinderen, bijvoorbeeld in de klas en op school.

Ten tweede is de gedachte dat ieder mens in potentie gevangen kan komen te zitten in armoede natuurlijk niet prettig, maar het is tegelijkertijd óók hoopgevend: elk mens kan potentieel arm worden, maar net zo goed uit de armoede ontsnappen. Als hij of zij bevrijdt wordt van schaarste, ten minste. Dit idee kan bijdragen aan een nieuw beeld van armoede, waarin er óók aandacht besteed wordt aan de veerkracht en het doorzettingsvermogen van mensen die in armoede opgroeien en leven.

Tot slot gelden deze negatieve gevolgen gelukkig niet voor ieder kind dat opgroeit in armoede. Niet ieder kind dat opgroeit in armoede lijdt onder overmatige stress en heeft daardoor minder zelfbeheersing en -regulatie. Door dat te beweren, scheer je alle kinderen die opgroeien in armoede over één kam en hiermee doe je zowel kinderen als hun ouders tekort. Uit onderzoek van de Kinderombudsman blijkt dan ook dat de meeste kinderen die opgroeien in armoede ook positieve gevolgen noemen. De helft van de geïnterviewde kinderen gaf aan dat ze met het gezin naar elkaar toe waren gegroeid en dat ze door de situatie beter met geld leren omgaan en geld meer op waarde schatten (De kinderombudsman & het Verwey-Jonker instituut, 2018).

Hoe we het ook wenden of keren, de realiteit is dat er ook de komende jaren veel kinderen in armoede zullen opgroeien. En hier moeten wij, als maatschappij en als onderwijssector, op de best mogelijke manier mee leren omgaan.

Wat is de rol van het onderwijs hierin?

Het is uiteraard niet aan het onderwijs om het Nederlandse armoedeprobleem op te lossen. Alle kinderen uit de klas voorzien van genoeg inkomen en een prettige thuissituatie is simpelweg niet mogelijk voor één docent of zelfs voor een heel schoolteam.

Neem meester Thijs uit Klassen. Hij zou het liefst alle kinderen uit zijn klas meenemen op een ontspannen vakantie naar Frankrijk. “Dat zou ze zo goed doen”, verzucht hij. En ook Juf Astrid en Jolanda besteden buiten hun werk om extra tijd en aandacht aan leerlingen die het minder breed hebben thuis.

Maar er zijn grenzen aan wat Jolanda, Thijs en Astrid kunnen doen. Jolanda schenkt Anyssa haar oude laptop en geeft haar bij vertrek naar de middelbare school allerlei schoolspullen mee, maar ze kan niet voorkomen dat het vaak onrustig is by Anyssa thuis. Thijs kan de kinderen uit zijn klas niet meenemen op vakantie, al zou hij dat nog zo graag willlen.

Wat je ziet, is dat de kinderen die in armoede leven niet eerlijk verdeeld zijn over alle Nederlandse klassen, maar vaak gecentreerd zijn op een aantal scholen (Lusse & Kassenberg, 2020). En zeg nou zelf: als meerdere leerlingen uit je klas opgroeien zoals Anyssa en Gianny, kan je ze niet allemaal vanuit het voor jou beschikbare budget van schoolspullen voorzien.

Toch is school als geheel en jouw rol als docent wel degelijk belangrijk. Internationaal onderzoek laat zien dat school het verschil kan maken voor kinderen die in armoede opgroeien: de school is in staat dingen te bieden die deze kinderen thuis missen (Barr & Parret, 2007).

De kwaliteit van onderwijs

Een gebrek aan financiële middelen kan niet direct opgelost worden door het onderwijs, maar het onderwijs dat kinderen ontvangen maakt wel uit. Als school een positieve externe factor is waar kinderen aan blootgesteld worden, kan het in ieder geval deels compenseren voor de negatieve stressfactoren waaraan een kind thuis of op straat wordt blootgesteld. Een veilige schoolomgeving, een prettig klasklimaat en vooral een vertrouwensband tussen leerkracht en leerling kunnen een kind vooruit helpen (Jensen, 2016).

Kwalitatief goed onderwijs is de sleutel om armoede terug te dringen (Colonne, 2018). Niet direct, maar op de lange termijn wel. Als kinderen goed onderwezen worden, komen ze vol kennis en zelfvertrouwen van school af, klaar om hun eigen dromen en ambities na te jagen. Je ziet het terug in Klassen wanneer een Nederlandse delegatie scholen in Londen bezoekt. Door tien scholen in achterstandswijken aan te wijzen en om te toveren tot de beste scholen van Londen, lukte het honderden kansarme Londense kinderen om als eerste van hun familie te gaan studeren.

Helaas is niet op elke Nederlandse school de kwaliteit van onderwijs even hoog. Zeker op scholen waar veel leerlingen met een lagere sociaaleconomische status zitten, is er helaas vaker sprake van matig onderwijs en een groot lerarentekort (Onderwijsinspectie, 2021). Hier ligt dus een specifieke uitdaging voor het onderwijs als geheel: juist op scholen waar veel kinderen zitten die met armoede te maken hebben, zou de kwaliteit van onderwijs hoog moeten zijn.

Herkennen van (verborgen) armoede is lastig

Armoede is niet altijd meteen zichtbaar aan kinderen of ouders. Er hangt schaamte rondom armoede en dus kunnen ouders en kinderen kunnen ver gaan om het te verbergen. Een kind kan bijvoorbeeld arm zijn, maar wel de nieuwste Nikes hebben. Ouders kunnen in de schuldsanering zitten, maar er wel voor kiezen om een relatief duur kinderfeestje te organiseren. Armoede is simpelweg niet altijd meteen te zien of gemakkelijk op te merken.

Door schaamte bij ouders en leerlingen, maar ook door de hoge werkdruk op scholen, te grote klassen en het grote aantal leerlingen dat op bepaalde scholen in armoede leeft, is het soms lastig voor docenten om het als een probleem te herkennen.

Juist ook op scholen waar voornamelijk kinderen uit rijkere milieus zitten, kan het signaleren van armoede ingewikkeld zijn. Armoedeproblematiek zal op deze scholen minder centraal staan dan op scholen waar een groot gedeelte van de leerlingen onder de armoedegrens opgroeit. Dit is logisch, elke school heeft andere prioriteiten, maar als een gebrek aan aandacht ertoe leidt dat armoedeproblematiek onopgemerkt blijft, dan lijden leerlingen hieronder. Het is dus van belang dat er ook op scholen waar armoede geen probleem lijkt te zijn, aandacht uitgaat naar het signaleren en herkennen van armoede.

Gelukkig hebben docenten en schoolleiders de unieke mogelijkheid om kinderen dagelijks te observeren, hun ouders te spreken en af en toe zelfs letterlijk achter de voordeur te komen. Hierdoor kunnen zij armoede signaleren, zelfs in situaties waarin er hard geprobeerd wordt om het te verbergen (op den Kamp, van Gyes, & Desmedt, 2007). De signalerende rol van het onderwijs is cruciaal omdat er pas na het signaleren vervolgstappen genomen kunnen worden, zoals het bespreekbaar maken en het betrekken van de juiste organisaties.

Het taboe doorbreken is ook al niet simpel

Naast signaleren is het bespreekbaar maken van armoede essentieel, maar ook dat is een lastige zaak. Het bespreken van armoede is een delicate kwestie, vooral omdat niet ieder kind of iedere ouder dit op dezelfde manier prettig vindt. En dat geldt ook voor de docent. Er is geen one size fits all aanpak: wat voor één kind fantastisch werkt, zorgt bij een ander kind misschien voor een vloedgolf aan negatieve emoties. Onderzoek van de Kinderombudsman geeft aan dat sommige kinderen hopen dat hun klasgenoten er nooit achter komen dat ze arm zijn en gebruikmaken van de voedsel- en kledingbank, terwijl andere kinderen het als bevrijdend ervaren als erover gesproken wordt in de klas. De manier waarop het besproken wordt is allesbepalend voor het effect. Als het onderwerp armoede voor de kinderen en ouders in kwestie op een negatieve manier wordt aangehaald, is de kans groot dat ze zich verder in een hokje gestopt voelen (de Kinderombudsman & het Verwey-Jonker instituut, 2018).

Daarnaast kan de terughoudendheid om armoede bespreekbaar te maken ook bij het gehele schoolteam liggen. Het vraagt veel lef om de juiste vragen te stellen en het onderwerp aan te kaarten. Dat betekent dus ook dat niet iedereen daar even makkelijk toe in staat is, terwijl het wellicht wel van elke docent of lid van het schoolteam verwacht wordt.

Het web van hulporganisaties

Er zijn ontzettend veel verschillende organisaties actief op het gebied van het bestrijden van armoede en de gevolgen hiervan. Misschien heb je zelf ervaring met het contact zoeken en onderhouden met externe organisaties en weet je uit eerste hand hoeveel energie en tijd het kan kosten. Probeer maar eens een subsidie aan te vragen voor de muziekles van een leerling en voor je het weet zit je verstrikt in een web van bureaucratie, belletjes en formulieren.

Vooral ouders die in armoede leven en  weinig tijd en mentale ruimte hebben, kunnen gemakkelijk verstrikt raken in dit web. Sommige ouders kunnen niet lezen of schrijven, beheersen de Nederlandse taal niet goed genoeg of zijn niet bekend met het gebruiken van internet. Hoe graag Anyssa’s opa het ook zou willen, het is voor hem praktisch gezien onmogelijk om zelfstandig hulpaanvragen in te dienen vanwege zijn laaggeletterdheid. Hulp vragen is überhaupt al lastig, maar weten waar je moet zijn en welke formulieren je moet invullen om in aanmerking te komen voor deze hulp, is een volgende stap.

Gelukkig hebben we tijdens het draaien van Klassen ook gezien dat school dit gat kan dichten. Mits de school en het schoolteam weten hoe het web aan hulporganisaties functioneert. Leden van het schoolteam hebben natuurlijk het voordeel dat zij de teksten begrijpen, maar ook voor hen kan het ingewikkeld zijn om de weg te vinden naar de juiste instanties. Zeker nu de zorg decentraal is georganiseerd, het zorgaanbod niet meegroeit met de vraag en er daardoor meer onduidelijkheid is gekomen over welke hulp er beschikbaar is op welke termijn (Nederlands Jeugd Instituut, 2019).

Daarbij kan het spannend zijn om een kind door te verwijzen naar externe organisaties. Je bouwt als docent een vertrouwensband met een kind op die je niet wilt beschamen door het kind met een slecht functionerende hulporganisatie in contact te brengen. Wat als je ouder en kind de drempel om hulp te vragen over helpt en ze vervolgens nooit teruggebeld worden? Of als ze te maken krijgen met een hulporganisatie die ze op een nare manier behandelt? Of nog erger: dat jouw contact ertoe leidt dat Veilig Thuis of misschien zelfs de Raad voor de Kinderbescherming aan bod komt? Het zijn allemaal vragen die in je hoofd kunnen opkomen en waardoor je niet goed weet of het wel slim is om hulp van buitenaf in te schakelen.

Ondanks dat het kan voelen als veel moeite, is contact zoeken en onderhouden met de verschillende organisaties die er zijn voor kinderen en ouders in armoede belangrijk. Armoede is een probleem dat zoveel oorzaken en gevolgen kent, dat het vaak te complex is om alleen aan te gaan.

De hoogte van schoolkosten

Ten slotte zijn er gevallen waarin het onderwijs - vaak onbewust en natuurlijk zonder slechte bedoelingen - bijdraagt aan de armoedeproblematiek die speelt bij kinderen en ouders. Dit gaat over de schoolkosten. Wellicht is dit niet iets waar je als docent direct iets aan kunt doen, maar het is wel belangrijk dat je weet dat dit kan spelen.

Vrijwillige ouderbijdrage

Het begint met de vrijwillige ouderbijdrage. Dit is een vrijwillige financiële bijdrage van ouders aan de school van hun kind die besteed wordt aan extracurriculaire activiteiten, zoals een schoolreisje, kerstdiner of sportdag. Gebleken is dat deze vrijwillige ouderbijdrage kansenongelijkheid vergroot, voornamelijk omdat ouders deze helemaal niet als vrijwillig ervaren. Dat heeft verschillende gevolgen.

Ten eerste werkt het de scholensegregatie in de hand. Omdat de hoogte van de ouderbijdrage sterk verschilt per school kiezen sommige ouders er bewust voor om hun kind niet naar een school te sturen met een hoge ouderbijdrage (VO-Raad, 2020). Daardoor ontstaan er scholen met overwegend rijkere ouders en scholen met overwegend armere ouders. Dit leidt, indirect, weer tot een groter aantal scholen waarop relatief veel leerlingen zitten die opgroeien in armoede. Deze centralisering van problematiek is zwaar voor het schoolteam en kan een negatieve invloed op de prestaties van leerlingen hebben.

Daarnaast komt het voor dat leerlingen die schoolactiviteiten niet kunnen betalen niet meedoen, soms zonder dat de school zich hiervan bewust is. In een poging onder de ouderbijdrage uit te komen, kan het zo zijn dat ouders smoesjes verzinnen zoals “mijn kind heeft heimwee” of “we hebben dan iets anders”. Hoe het ook opgelost wordt door de ouders, het is voor de kinderen in kwestie natuurlijk een nare ervaring. Niet mee kunnen doen draagt bij aan sociale uitsluiting en het gevoel anders te zijn dan klasgenoten, iets waar kinderen die in armoede opgroeien sowieso meer last van hebben (de Kinderombudsman & het Verwey-Jonker instituut, 2018).

Op 1 augustus 2021 is er een nieuwe wet ingegaan die bepaalt dat kinderen nooit meer uitgesloten mogen worden van schoolactiviteiten (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2021). Elk kind moet mee kunnen doen aan schoolactiviteiten, zowel als het gaat om kortdurende extracurriculaire activiteiten (introductiekamp, sportdag, kerstviering) als om langdurige extracurriculaire activiteiten (de debatclub, huiswerkbegeleiding, tweetalig onderwijs, schoolreizen).

De nieuwe wet is een goede ontwikkeling, maar hierbij is het wel belangrijk om twee dingen in het achterhoofd te houden. Allereerst zijn veel ouders niet op de hoogte van de nieuwe wet (Eck & Goldenberg, 2022). Dat betekent dat er vanuit docenten goed gecommuniceerd moet worden dat de bijdrage die vanuit school gevraagd wordt daadwerkelijk vrijwillig is zodat dit voor alle ouders duidelijk is. Daarnaast heeft het ook een ander- minder positief - gevolg, namelijk dat de budgetten van scholen om extra activiteiten te organiseren zullen afnemen of op een andere manier gefinancierd moet worden. Het zou zonde zijn als de nieuwe wet ten koste gaat van extra buitenschoolse activiteiten, aangezien juist het vergroten van de wereld van kinderen uit lagere sociaal economische milieus zo belangrijk is.

Overige kostenposten

Schoolkosten die voor de rekening van ouders komen, houden niet op bij de vrijwillige ouderbijdrage. Er zijn veel meer dingen die ouders voor hun kinderen moeten financieren. Denk aan atlassen, woordenboeken, agenda’s, grafische rekenmachines, sportkleding, gereedschap en praktijkkleding. Dan zijn er nog de meer verborgen kosten, zoals het maken van een surprise, het trakteren op je verjaardag, fruit meenemen naar school en een fiets of het OV om naar school te komen. En, ten slotte, de steeds vaker verplichte laptop of een tablet.

Scholen zijn sinds de ingang van de nieuwe wet verplicht om een volwaardig alternatief te bieden als ouders elektronische hulpmiddelen zoals een laptop of tablet niet kunnen aanschaffen. Maar niet alle ouders zullen dit weten of hierom willen of durven vragen. Alle andere besproken kosten blijven wettelijk gezien de verantwoordelijkheid van ouders, maar er zijn gezinnen waarin hier simpelweg te weinig geld voor is. Kinderen kunnen hier het slachtoffer van worden, zeker als dit niet gesignaleerd of onjuist geïnterpreteerd wordt.

Misschien maakt een leerling zijn topografiehuiswerk wel nooit omdat er geen Bosatlas thuis is, of kan het wiskundehuiswerk niet gemaakt worden omdat de grafische rekenmachine ontbreekt. Als onderwijskracht en als deel van het schoolteam moet je, helaas noodgedwongen, nadenken over oplossingen voor gevallen waarin het geld er niet is. En daarbij kan het niet zo zijn dat - zoals bij juf Jolanda en Anyssa- alle middelen uit eigen zak van de juf of meester moeten komen. Het is een probleem dat school-, of het liefst natuurlijk maatschappijbreed, moet worden opgelost.

Wat kan het onderwijs doen?

Er zijn de afgelopen jaren talloze handreikingen, toolkits en checklists over armoede verschenen. Het is zonde om het wiel opnieuw uit te vinden, daarom wordt er bij de oplossingen regelmatig doorverwezen naar bestaand materiaal.

Bewustzijn van de oorzaken én gevolgen van armoede

Het op een respectvolle en effectieve manier omgaan met armoede op school en in de klas, begint bij het realiseren wat de omvang van Nederlandse armoedeproblematiek is en wat voor gevolgen opgroeien in armoede kan hebben.

Hoewel er dus honderdduizenden kinderen op dagelijkse basis met armoede te maken hebben, is er ook een aanzienlijke groep mensen die er nooit mee te maken krijgt. Dit zorgt ervoor dat er hoogstwaarschijnlijk veel leerkrachten zijn die advies moeten geven over problemen waar ze zelf geen enkele ervaring mee hebben. Begrijpen wat in armoede opgroeien en leven inhoudt, komt voor hen niet vanzelf. Dit vergt inlezen en inleving.

Maar hoe doe je dat? Allereerst ben je met het lezen van deze kennisbank eventuele verdiepingsbronnen al een goed eind op weg.  Vervolgens zou je ervaringsdeskundigen kunnen vragen om hun verhaal te komen vertellen, aangezien persoonlijke verhalen vaak meer indruk dan feiten en cijfers. Luister naar degene die wél ervaring hebben met armoedeproblematiek, of het nou docenten of leerlingen zijn. Of kijk alleen of als team naar Klassen of Schuldig of andere documentaires over armoede en schulden. Deze persoonlijke verhalen op film kunnen hetzelfde effect hebben als wanneer mensen hun verhaal direct aan je vertellen.

Een volgende, belangrijke stap is dat je het er met elkaar over geld, schulden en armoede hebt. Is dat wat je gelezen, gehoord en gezien hebt herkenbaar voor jullie? Zijn er leerlingen op school waar je steeds aan moest denken tijdens het kijken? En zijn er wellicht nieuwe inzichten die je hebt opgedaan? Of leerlingen waarvan je eerder niet dacht dat zij in armoede leven, maar na het inlezen wel? Door het er met elkaar over te hebben, wordt armoede op school een gezamenlijk probleem in plaats van iets dat iedere docent binnen zijn of haar eigen klas zelf moet oplossen.

Probeer ten slotte in dit gesprek met elkaar eens te bedenken welke kwaliteiten er bij opgroeien en leven in armoede horen, zoals bijvoorbeeld vindingrijkheid, veerkracht en bescheidenheid.

Het is een heus organisatorisch en planningsmeesterwerk als je als alleenstaande moeder van drie kinderen ervoor zorgt dat er elke avond eten op tafel staat, de clubjes betaald worden en de huur, elektriciteit en andere vaste lasten gedekt zijn. Armoede is een beladen onderwerp, maar het hoeft niet alleen maar negativiteit met zich mee te brengen. Je dit als team beseffen is belangrijk, omdat er vooroordelen heersen over mensen die in armoede opgroeien. Zorg dat je hier als schoolteam doorheen kunt kijken.

Samen signaleren

Zoals eerder besproken gaat armoede vaak gepaard met schaamte. Armoede signaleren is daarom niet altijd gemakkelijk. Ouders en kinderen kunnen veel moeite doen het te verbergen.

Bepaalde kenmerken zul je zelf waarschijnlijk direct linken aan armoede, zoals het dragen van afgedragen kleren of het dragen van kleren die niet binnen het seizoen passen. Maar er zijn ook kenmerken van armoede die gemakkelijk aangezien kunnen worden voor iets anders. Misschien kan een kind zich slecht concentreren of gedraagt het zich vaak lastig. Dit gedrag zou kunnen wijzen op ADHD, maar het kan ook door armoede, door toxische stress of iets milder gesteld, kopzorgen komen. Kijk maar naar Anyssa uit de serie: het is lastig concentreren als je weet dat het thuis niet makkelijk is. Ook ‘vage’ lichamelijke klachten kunnen wijzen op armoede, bijvoorbeeld het vaak hebben van hoofdpijn, bleek zien of duizelig zijn. Deze kenmerken kunnen overigens ook een signaal zijn voor verwaarlozing, iets dat zonder armoede kan plaatsvinden, maar waarvan het net zo belangrijk is dat onderwijskrachten er alert op zijn.

Om vroeg te kunnen signaleren, kan het houden van een startgesprek aan het begin van het schooljaar met zowel ouder als kind nuttig zijn.

Omdat je zowel naar het kind als de ouder kunt kijken, is het startgesprek een laagdrempelige manier om eventuele armoedeproblematiek te onderzoeken. Omdat ieder kind een startgesprek krijgt, heeft het gesprek niet meteen een hele zware lading.

Juist omdat het niet altijd gemakkelijk is om armoede te herkennen, is het goed om het er op een discrete manier met je collega's over te hebben Samen signaleren is gemakkelijker dan alleen. Als je twijfelt, deel deze twijfel dan met je collega's. Bespreek vooral samen hoe je zoiets aanpakt.

Bespreekbaar maken

Het bespreekbaar maken van armoede in de klas kan leerlingen helpen. Kijk maar naar Anyssa. De hele klas wist dat ze haar kleding bij de kledingbank haalde en hier werd ze in eerste instantie mee gepest. Juf Jolanda besloot toen het gesprek open te gooien en sindsdien ging het beter: de klas van Anyssa had maar al te goed begrepen dat “niet iedereen met een gouden paplepel in zijn of haar mond is geboren” en dat sommige kinderen daarom naar de voedsel- en of kledingbank moeten. Anyssa schaamde zich niet langer en kon trots zijn op spullen die ze via-via gekregen had, zoals een nieuwe tas van juf Jolanda.

Maar, uit Brits onderzoek blijkt ook dat ouders, en aan te nemen is dat dit ook voor kinderen geldt , zich vaak gestigmatiseerd en vernedering. Hier moet je als onderwijskracht voor waken (Nederlands Jeugdinstituut, 2020).

Maar hoe doe je dat, het gesprek aangaan met ouder en kind over hun vermoedelijke armoede? Je wilt niet stigmatiseren, maar het beestje wel bij de naam noemen. Enkele concrete tips voor het aangaan van een gesprek over armoede, geïnspireerd door de Signalenkaart Armoede, zijn:

• Probeer het gevoel van ouders en kinderen niet in te vullen. Misschien schamen ouders zich voor hun thuissituatie en willen ze het er niet over hebben, maar misschien is dit helemaal niet het geval. Dat jij je ergens voor zou schamen of dat jij ergens niet over zou willen praten, betekent absoluut niet dat dit voor andere mensen hetzelfde is. In plaats van een gesprek uit de weg te gaan omdat je denkt dat het te moeilijk is voor ouder of kind, kun je controleren of datgene wat je invult, klopt door bijvoorbeeld te vragen: “Vind je het oké als ik je hier iets over vraag?”. Daarbij is het oké om je eigen gevoel te tonen; erken dat het lastig is om over te praten, ook voor jou. Je mag best toegeven dat je je voelt alsof je je neus in iemand anders zaken steekt, maar ook aangeven dat het uit een goed hart komt. Uiteindelijk is eerlijke, open communicatie de sleutel tot succes.
• Het is belangrijk om te benoemen wat je ziet, zonder daarbij oordelend te zijn. Zorg dat je de feiten daarbij paraat hebt: “ik zie dat [naam] vaak zonder eten naar school komt” of “ik zie dat [naam] vaak zonder winterjas naar school komt”.
• Vermijd zinnen die beginnen met “je moet”. Dat iemand eventueel hulp nodig heeft of in armoede leeft, maakt iemand niet per definitie afhankelijk. Hij of zij heeft zelf de regie over zijn/haar leven en het is van belang dat dit in een gesprek ook zo overkomt. Beperk je daarom tot het signaleren van het probleem, het bespreken van het probleem en suggesties doen en concreet maken van mogelijke oplossingen. Zorg vooral dat het voor de mensen in kwestie duidelijk is wat zij willen en wat zij eraan hebben als de situatie verandert, uiteindelijk moet de verandering bij hen vandaan komen en niet bij jou.

Doorverwijzen naar de juiste organisaties

Nadat armoede gesignaleerd en bespreekbaar gemaakt is, kan het van belang zijn om externe organisaties te betrekken. Zo kunnen ouders en kinderen passende hulp krijgen en hoef jij naast je docentschap geen hulpverlener te spelen. Jij kunt je dan op de hoofdtaak richten: lesgeven. Nu is het zo dat er in Nederland veel verschillende organisaties actief zijn op het gebied van armoedebestrijding. Dit is fijn, maar kan er ook voor zorgen dat je als onderwijzer door de bomen het bos niet meer ziet.

Een centraal loket waar je als onderwijskracht een aanvraag kunt indienen voor meerdere kindvoorzieningen is Sam&. Sam& is een samenwerkingsverband tussen Leergeld Nederland, Jeugdfonds Sport & Cultuur, Nationaal Fonds Kinderhulp en Stichting Jarige Job. Het Nederlands Jeugd Instituut heeft een uitgebreide lijst met hulporganisaties op hun website, voor zowel de behoeftes van kinderen als die van hun ouders. Ook de Kinderombudsman besteedt hier op de website aandacht aan. Door een aanvraag te doen bij één of meerdere van deze stichtingen, komen allerlei mogelijkheden vrij voor kinderen die opgroeien in armoede. Zo kunnen ze opeens op een sportclub of muziekles, of kunnen ze net als andere kinderen hun verjaardag vieren met traktaties en een feestje.

Dan zijn er nog andere instanties of personen die eventueel betrokken moeten worden, zoals bijvoorbeeld Jeugdzorg, Veilig thuis of een kinder- of gezinspsycholoog. Dit is geen gemakkelijke taak. In de regionale Meetups van Klassen kwam veelvuldig naar voren dat leerkrachten vrezen dat de vertrouwensband met ouders of kinderen geschaad wordt als ze hen doorverwijzen naar jeugdhulporganisaties, vooral als de doorverwijzing vervolgens teleurstelt doordat de desbetreffende organisatie de hulp niet op korte termijn kan leveren. En die kans is aanwezig. Er is de afgelopen jaren sterk bezuinigd op het jeugdhulpsysteem, dat tegelijkertijd gedecentraliseerd werd. Hierdoor kampen gemeenten en jeugdhulporganisaties met tekorten en ontstaan er lange wachttijden. Om de juiste hulp te krijgen, moeten ouders soms maandenlang wachten en ook dan kan de hulp tegenvallen (Nederlands Jeugd Instituut, 2017).

Om te voorkomen dat de vertrouwensband geschaad wordt, is het zaak om open en eerlijk te communiceren met ouders over jouw positie als docent in het grotere geheel en aan te geven dat niet alles in jouw handen is. Stel in overleg met de ouders en de jeugdhulpverleners concrete doelen, en maak duidelijke afspraken over verantwoordelijkheid: wat ligt er bij jou als docent, wat ligt er bij de school, wat ligt er bij de ouders en wat ligt er bij de externe organisatie? Ga vooral ook het gesprek met de schoolleiding aan om te bespreken wat er van jou als docent verwacht wordt en van welke samenwerkingsverbanden de school deel uitmaakt. Deze kennis heb je nodig om hulp te bieden aan ouders zonder dat het ten koste gaat van jezelf of van het lesgeven.

Misschien gaat je hoofd tollen van het idee dat je dit er allemaal nog bij moet doen. Je hebt het als docent al druk genoeg. Het allerbelangrijkste is dan ook dat het doorverwijzen naar de juiste organisaties een taak van het schoolteam als geheel, en niet alleen van jou wordt. Het is de taak van de schoolleiding om te zorgen dat docenten goed voorbereid zijn op het aangaan van samenwerkingen en weten tot waar hun verantwoordelijkheid gaat. Weet je dit niet of voel je je hier onzeker over? Ga dan in gesprek.

Het kan bijvoorbeeld een goed idee zijn om een apart iemand aan te stellen die de brug vormt tussen school, ouder, kind en zorgorganisaties. Dit gebeurt al op sommige scholen in Nederland in de vorm van een  brugfunctionaris. Een brugfunctionaris staat helemaal los van het onderwijs en richt zich alleen op wat het kind, naast goed onderwijs, nodig heeft. Daarbij worden ook de ouders betrokken: is er schuldhulp nodig? Of een nieuwe fiets om naar school te fietsen? Zo kunnen de docenten zich richten op het lesgeven en krijgen de kinderen de hulp en aandacht die ze verdienen. Een brugfunctionaris, of soortgelijke functie, kan ook extra aandacht besteden aan het actief betrekken van ouders bij het leerproces van het kind. Daarnaast kan de brugfunctionaris de spil zijn in het contact tussen school en de wijk en zo de verschillende leefwerelden van kinderen bij elkaar brengen.

Inzetten op financiële educatie

Armoede is vaak een intergenerationeel probleem. Als je opgroeit in armoede is het moeilijk om er later in je leven uit te komen. Daarnaast gaat het bij theoretisch opgeleide ouders thuis vaker over geld dan bij praktisch opgeleide ouders, deels omdat mensen het vooral graag over geld hebben als ze er veel van bezitten, deels omdat theoretisch opgeleide mensen vaak daadwerkelijk meer van financiële zaken weten. Dit verschil zorgt ervoor dat leerlingen met praktische opgeleide ouders over het algemeen minder financiële geletterdheid meekrijgen dan hun klasgenoten met theoretisch opgeleide ouders (Amagir, 2020).

Op dit moment is er op het grootste deel van de scholen nog weinig financiële educatie. Helaas, want finaciële educatie is nuttig voor alle leerlingen. Niet alleen leerlingen die opgroeien in armoede hebben baat bij financiële educatie, er zijn genoeg leerlingen uit welgestelde gezinnen die niks weten over sparen of budgetteren. Daarnaast is het in deze tijd van algoritmes, influencers en dure aankopen in apps voor geen enkel kind een overbodige luxe om wat financiële wijsheid op te doen. In een maatschappij waarin alles gericht is op consumptie en dat wat jou aanbevolen wordt precies gericht is op jouw specifiek interesse, mag je van goede huize komen om weerstand te bieden aan alle verleidingen.

Door financiële educatie op school aan te bieden, worden leerlingen bekender met de waarde van geld en leren ze hoe inkomsten in verhouding staan tot wat je allemaal moet betalen. Vijftig euro klinkt voor veel kinderen als een ongelofelijke hoeveelheid geld, maar het is in feite snel uitgegeven. Daarnaast kan financiële educatie een beginpunt zijn voor het bespreken van belangrijke maatschappelijke vraagstukken zoals kansengelijkheid, gelijkheid en burgerschap.

Er zijn diverse schoolprogramma’s gericht op financiële educatie, zoals Spaarwijs en Eurowijs. Wat deze programma's effectief maakt, is dat het een doorlopende leerlijn is waarin niet alleen feitenkennis maar ook gedrag en houding centraal staan. Hoe kijken je leerlingen naar geld? Vinden ze het schaamtevol om weinig geld te hebben? En hoe kiezen ze wat ze prioriteren? Daarbij worden leerlingen binnen deze methodes actief gestimuleerd om met elkaar het gesprek aan te gaan. Zo worden leerlingen én financieel geletterder en wordt er onderling door jongeren op een gezonde manier over geld gesproken en is tegelijkertijd een goede manier om armoede bespreekbaar te maken in de klas.

Naast Spaarwijs en Eurowijs zijn er nog meer lespakketten/methodes beschikbaar. Op de website geldlessen.nl vind je tientallen methodes voor het primair en het voortgezet onderwijs. Door de filter te gebruiken kun je je zoekvoorkeuren instellen zodat je alleen opties krijgt die geschikt zijn voor jouw school.

Schoolkosten in kaart brengen en beheersen

Zoals besproken kan de school bijdragen aan het vergroten van de armoede van kinderen en hun ouders vanwege kosten die er aan school verbonden zitten. Echter, het is niet aan jou als docent om hier iets aan te veranderen. Daarom wordt deze oplossing besproken in de schoolleidersversie van deze Kennisbank.